Koninklijke/Shell Prijs 2003 voor Niek Lopes Cardozo
Prof.dr. Niek Lopes Cardozo, hoofd kernfusieonderzoek aan het FOM-Instituut voor Plasmafysica Rijnhuizen in Nieuwegein en hoogleraar aan de Technische Universiteit Eindhoven ontvangt op 12 november 2003 de 44 ste Koninklijke/Shell Prijs 2003 uit handen van Job Cohen, burgemeester van Amsterdam.
De Koninklijke/Shell Prijs gaat elk jaar naar een wetenschapper die zich verdienstelijk heeft gemaakt met onderzoek op het gebied van duurzame ontwikkeling en energie. De prijs bestaat uit een bedrag van € 100.000,- en het beeldje 'Il Dottore' van kunstenaar Eric Claus.
Een onafhankelijke jury, bestaande uit vertegenwoordigers van de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, heeft professor Lopes Cardozo voor deze prijs voorgedragen. De jury omschrijft Lopes Cardozo als een creatief plasmafysicus van groot internationaal kaliber. Hij heeft met zijn fundamentele onderzoek een belangrijke bijdrage geleverd om kernfusie als mogelijk nieuwe energiebron praktisch toepasbaar te maken.
Bij kernfusie worden twee lichte atoomkernen versmolten tot één zwaardere, een proces waarbij veel energie vrijkomt. Het doel van het onderzoek naar kernfusie is om het fusieproces zodanig te beheersen dat de vrijkomende energie nuttig kan worden gebruikt, bijvoorbeeld om elektriciteit op te wekken of waterstof te genereren. Als dit doel wordt bereikt, is fusie een schone en veilige energiebron, waarvan de brandstof overal eenvoudig voorhanden is en voor miljoenen jaren toereikend.
Het onderzoek is zover gevorderd dat het demonstratieproject ITER, waarin Europa de toonaangevende partij is en waarin verder de Verenigde Staten, Japan, Rusland, China en Korea deelnemen, een fusievermogen van zo'n 500 MW moet gaan leveren. Over de bouw van ITER wordt in de komende maanden definitief beslist.
Fusie vindt plaats bij een temperatuur van 150 miljoen graden, in een brandende plasmavlam. Om te zorgen dat deze hete vlam niet in contact komt met het metalen reactorvat wordt het plasma opgesloten met behulp van magneetvelden. Een van de grootste problemen bij het ontwikkelen van een fusiereactor is het optreden van turbulentie in het plasma. Dit verhoogt de warmteverliezen uit het hete plasma, wat de doelmatigheid van de reactor sterk vermindert. Het werk van Lopes Cardozo en zijn medewerkers spitste zich toe op de relatie tussen het optreden van turbulentie en de zogenaamde geometrische resonanties van het opsluitende magneetveld. Daarbij is met een elegant experiment aangetoond hoe turbulente lagen in het plasma samenhangen met een hele reeks van zulke resonanties.
Ook de inzet van de winnaar om met de vermaarde 'Fusion Road Show' leerlingen te doordringen van de noodzaak van duurzame ontwikkeling en energie staat vermeld in het juryrapport. De 'Fusion Road Show' is een interactieve show met veel live demonstraties, waarin het publiek kennismaakt met fusie-energie. De show, vooral gericht op middelbare scholieren, is in 1999 ontwikkeld, en is sindsdien meer dan vijftig keer opgevoerd, onder meer in Paradiso (Amsterdam).