Print deze pagina 20 juni 2005 2005/10

Hoe een rode vrouw zwart-wit wordt

Een kleine hoeveelheid chloride in de rode verf in het schilderij 'Portret van een Jonge Vrouw' van Peter Paul Rubens in het Mauritshuis in Den Haag zorgt ervoor dat de rode partijen onder invloed van licht langzaam zwart-wit worden. FOM-promovendus Katrien Keune achterhaalde de oorzaak en het verloop van de verkleuring. Keune promoveert op 22 juni aan de Universiteit van Amsterdam.

Katrien Keune onderzocht aan het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica (AMOLF) het rode pigment vermiljoen uit een schilderij van Rubens. Oorspronkelijk is dit uit kwiksulfide bestaande pigment even rood als de bovenste balk van de Nederlandse vlag. In het schilderij 'Portret van een Jonge Vrouw' van Peter Paul Rubens is deze helderrode kleur onder invloed van licht echter verkleurd en vertoont zwarte en witte plekken.

Keune ontdekte dat de huidige hypothesen over het verloop van de verkleuring niet kloppen. In het schilderij dat zij bestudeerde was tweederde van de dikte van de verflaag verkleurd. Sommige vermiljoendeeltjes waren slechts gedeeltelijk aangetast: de bovenkant was zwart terwijl de onderkant nog rood was. Hieruit blijkt dat de deeltjes eerst zwart verkleuren, en daarna pas wit: een afbraakproces in twee stappen. Dat gaat tegen de heersende opvatting in dat de zwarte en witte kleur gelijktijdig ontstaan.

Ook klopte het idee over welke reactie er precies optreedt niet. Met een plaats-opgelost metende massaspectrometer ontdekte Keune dat het intacte vermiljoen sporen van chloride bevat, terwijl het aangetaste vermiljoen hogere hoeveelheden chloride en complexen van kwikchloride bezit. Hieruit concludeert zij dat de sporen van chloride in het rode vermiljoen als katalysator dienen in de reactie tussen het vermiljoen en licht. Dit resulteert in nanoscopisch metallisch kwik, dat het licht geheel absorbeert en als zwarte vlekken op het schilderij zichtbaar is. De aloude opvatting dat het zwarte product een zwarte vorm van kwiksulfide is, wordt hiermee verworpen. Dit metallisch kwik reageert vervolgens met de overmaat chloride tot een witte kwikchlorideverbinding. Het degradatieproces is helaas onomkeerbaar.

Het onderzoek van Katrien Keune maakte onderdeel uit van het NWO-onderzoeksprogramma De Mayerne. Dit programma is opgezet om wetenschappelijk inzicht te krijgen in de moleculaire veranderingen door ouderdom in oude kunst, schilderstechnieken en in de effecten van restauraties uit het verleden.

Bron: NWO